نقش بازارهاي مالي در رشد وتوسعه اقتصادی

نقش  بازارهاي مالي در رشد وتوسعه اقتصادی

چکیده

سرمایه‌گذاری نقش تعیین ‌کننده‌ای در رشد اقتصادی[1] دارد. يکي از اهداف اساسي کشورها دستيابي به رشد اقتصادي پايدار و توسعه مي‌باشد. در ادبيات اقتصادي سرمايه...

ادامه مقاله را در ادامه مطلب ببینید

1-پیشگفتار

بازارهاي مالي، داراي نقش كليدي در تجهيز و هدايت وجوه موجود در اقتصاد به سمت بخشهاي توليدي و صنعتي و به تبع آن بهبود رشد اقتصادي هستند.  

 توسعه اقتصادی ،مستلزم انباشت سرمایه است. .بازار سرمایه به عنوان یکی از رکن های بازار مالی نقش به سزایی در بسیج امکانات مالی وسرمایه ای به منظور رشد وتوسعه اقتصادی کشورها دارد  وهم اکنون در بسیاری از کشورها ی جهان نقش تامین مالی اعتبارات مورد نیاز بنگاه های اقتصادی را برعهده دارند (صنوبر،1386).

در اين نوشتار استدلال خواهيم کرد که توسعه مالي به طور نامتقارن داراي اهميت مي‌باشد به‌گونه‌اي که در غالب يک کمک فنر حياتي به جلوگيري از انقباض‌هاي اقتصادي ناگهاني کمک مي‌نمايد اما در انبساط‌هاي اقتصادي چنين نقشي را ايفا نمي‌کند. اولين مطالعه براي سنجش تاثير توسعه يافتگي مالي بر رشد توسط گلداسميت در سال 1969 ميلادي صورت گرفت که البته از زاويه روش­هاي سنجش و مدل اقتصادسنجي نقدهاي مهمي بر آن وارد است با اين همه اين مطالعه اين سوال مهم را پيش پاي محققان و سياستگذاران قرار داد که آيا بين رشد اقتصادي و توسعه يافتگي مالي رابطه اي وجود دارد و اگر وجود دارد جهت عليت از کدام سمت است؟ آيا بازارهاي مالي توسعه يافته­تر باعث ارتقاي سطح رشد مي­شوند يا بر عکس انتظار از رشد اقتصادي باعث توسعه يافتگي بازارهاي مالي؟

2- تعاريف و مفاهيمي در خصوص بازارهاي مالي

2-1. تعريف بازار مالي

بازار مالي مکاني است که در آن دارايي‌هاي مالي مورد مبادله قرار مي‌گيرند. البته با پيچيده­ شدن روش­ها و ابزارهاي مبادله در سطح ملي و بين­المللي، در بسياري از موارد واژه مکان معناي محصلي نمي­يابد. بر اين اساس مي­توان گفت که بازار نهادي است که در چارچوب آن انواع مبادلات، اعم از مبادلات کالاها، خدمات و دارايي­هاي مالي، بين عرضه­کنندگان و تقاضاکنندگان تحقق پيدا مي­کند (راستاد،1380).

نقش و اهميت نظام مالي در فرآيند رشد و توسعه اقتصادي کشورها به صورتي است که مي­توان تفاوت اقتصادهاي توسعه­يافته و توسعه­نيافته را در درجه کارآمدي و کارآيي نظام مالي آنها جستجو کرد(کاشانی،1380)

2-2.راه شناخت بازارمالی

ü      ساختار بازارمالی

ü      سیاست کلان اطلا رسانی

ü      وضعیت عمومی اقتصاد

ü      الگوی مصرف وپس انداز در جامعه

ü      زیر ساختهای اقتصادی جامعه

ü      رابطه نرخ بازده باسرمایه گذاری

ü      وضعیت Gnp

ü      قوانین ومقررات حاکم بربازار مالی

ü      عرضه کنندگان وتقاضا کنندگان منابع مالی(هیبتی وهمکاران،1387).

2-3. .ریسکهای بازار مالی

ü      ریسک نرخ بهره

ü      ریسک بازار

ü      ریسک اعتباری

ü      ریسک اقلام خارج از ترازنامه

ü      ریسک عملیاتی و تکنولوژی

ü      ریسک نرخ ارز خارجی

ü      ریسک کشور

ü      ریسک نقدشوندگی(هیبتی وهمکاران  1387، (تبریزی،1376)

2-4.طبقه بندی بازارهای مالی

(هیبتی وهمکاران  1387، تبریزی،1376)

ü      بازار پول بازاری است که درآن استقراض پول صورت می گیردمثل بازار کوتامدت وبلند مدت

ü      بازار سرمایه بازاری است که درآن دارای مالی باسررسید بیش1سال خرید وفروش می شود. از کارکردهای مهم این بازار عبارتند از:

·         کارایی ،سرمایه گذاری ورشد را افزایش دهد(2004،( Baier

·         میتواند ازطریق کاهش نگهداری داراییها نقدی وافزایش نرخ رشد سرمایه های فیزیکی حداقل در بلند مدت رشداقتصادی راافزایش دهد(1991،Bruce & Bencivenga)

·         تعیین قیمت وجوه و سرمایه ، تحلیل اطلاعات وتوزیع ریسک اقتصادی،تجهیز منابع پس انداز وهدایت آنها به سوی فعالیتهای اقتصادی(دوانی  ،1384)

ü      بازارپول بازاری است که درآن دارایی مالی با سر رسید کمتر از یکسال خرید وفروش می شود

ü      بازار اولیه بازاری است که درآن اوراق بهاداری که تازه منتشر شده خرید وفروش می شود

ü      بازار ثانویه بازاری است که درآن اوراقی که در اولیه به فروش رفته در این جا به فروش مجدد می رسد.

ü      بازار نقدی (آتی)بازاری است که درآن اوراق بهادار به طور نقدی در خرید وفروش می شود

ü      بازارمشتقه بازاری است که درآن یک نوع قرارداد بین طرفین معامله بسته می شود وشخصی که دارای چنین قراردادی است باید درآینده موظف است اوراقی رابخرد یا بفروشد.مزایای این بازار با بازار اولیه در این است که الف) هزینه معاملات پایین  است  ب)نقدینگی بالا است

ü      بازار حراج نوعی بازار متمرکز است که در آن کارگزاران ومعامله گران درآن به خرید وفروش اوراق بهادار می پردازند مثل بازار بورس

ü      بازار خارج از بورس بازاری است که درآن معامله گران به خرید وفروش اوراق بهادار می پردازند این بازار به 3 قسم است1-بازار سلف 2-بازار برگه اختیارمعامله 3-بازارآتی

ü      بازاری,واسطه ای بازاری است که درآن واسطه ها مثل بازارسازها در آن به خرید وفروش اوراق بهادار می پردازند

ü      بازار پیوسته بازاری است که دران معاملات بازار در طول ساعات کاری انجام می شود

ü      بازار ناپیوسته بازاری است که درآن معاملات در یک زمان مشخص صورت می گیرد

ü      بازارداخلی خود به 2 دسته تقسیم می شود 1-بازار درونی :بازاری است که ناشرانی که اوراق بهادار را انتشار می دهند ساکن آن کشور هستند 2-بازار خارجی: بازاری است که ناشرانی که اوراق بهادار را انتشار می دهند ساکن آن کشور نیستند

ü      بازار خارجی بازاری است که اوراقی که عرضه می شود همزمان درچند کشور عرضه می شود

2-5.ویژگی‏های اساسی بازار مالی کارآمد

( موسویان،1382)

1)        هماهنگی با فرهنگ رایج جامعه: نظام مالی، نهادها و ابزارهای مورد استفاده در هر جامعه‏ای در درجه اوّل باید با فرهنگ عمومی جامعه به ویژه با اعتقادات دینی و مذهبی آن سازگارباشد؛ چرا که در غیر این صورت، استمرار و پایداری لازم را نخواهد داشت و به تدریج از عرصه مبادلات خارج خواهد شد.

2)        همسویی با اهداف و انگیزه‏های شرکت کنندگان: نظام مالی موفّق باید به اهداف و انگیزه‏های شرکت کنندگان (عرضه کنندگان و متقاضیان وجوه) توجّه کافی داشته باشد تا بتواند به صورت زاینده، توجّه آنان را به مشارکت در نظام جلب کند، و روشن است که این اهداف و انگیزه‏ها در افراد گوناگون، و حتّی در یک فرد متفاوت است.

3)        تناسب با روحیات شرکت کنندگان: شرکت کنندگان در بازار مالی از جهت روحیه به سه گروه ریسک‏گریز، ریسک‏پذیر و متعارف تقسیم می‏شوند. صاحبان وجوه ریسک‏گریز می‏کوشند با نهادها و مؤسّسه‏هایی کار کنند که در زمان مشخّص، سود مشخّص و از قبل تعیین شده‏ای را به آنان می‏پردازد؛ هر چند نرخ آن سود در مقایسه با سود انتظاری مؤسّسه‏های دیگر کم‏تر باشد. در مقابل، صاحبان وجوه ریسک‏پذیر، به دنبال مؤسّسه‏هایی هستند که در قبال تحّمل ریسک و مخاطره سود انتظاری بالایی را ارائه می‏کنند و افراد متعارف بیش‏تر از موجودی بازار متأثّر هستند و جهتگیری خاصّی ندارند. متقاضیان وجوه نیز اگر ریسک‏گریز باشند، دوست دارند سراغ واسطه‏های مالیبروند که حاضرند در تحّمل مخاطره‏ها، بنگاه اقتصادی را یاری کنند و اگر ریسک‏پذیر باشند، به معامله‏های قطعی علاقه دارند و ترجیح می‏دهند با پذیرش تمام مخاطره‏ها کلّ سود را خودشان بردارند، و متقاضیان متعارف به طور معمول ترکیبی از انواع ابزارهای تأمین مالی (مانند فروش سهام و استقراض) را بر می‏گزینند. نظام مالی کامل باید با طرّاحی مؤسّسه‏ها و ابزارهای متنّوع پاسخگوی تمام روحیات و نیازهای مشتریان باشد.

4)        قابلیت انطباق با بازارهای مالی بین‏المللی: گر چه دغدغه اصلی بازار مالی، تطابق با فرهنگ، اهداف و انگیزه‏ها و روحیات شرکت کنندگان داخلی است، با پیشرفت بازارهای مالی بین‏المللی و گسترش ارتباط‏ها و همکاری‏های فراملّی نمی‏توان به بازار مالی بسته بسنده کرد. باید در طرّاحی نهادها و ابزارها حدّاکثر دقت‏ها و ظرفیت‏ها را به کار برد تا هنگام لزوم، چه در طرف عرضه سرمایه نقدی و چه در طرف تقاضا بتوان با بازارهای مالی بین‏المللی به ویژه کشورهای اسلامی تعامل کرد.

2-6.مزاياي بازارهاي مالي

( برومند،1387)

ü در شرايط رونق بازارهاي مالي، جرياني از بازار پول به طرف بازار سرمايه به وجود مي‌آيد.

ü بازارهاي مالي در صورت عملكرد درست، مي‌توانند اثر مثبت و قابل ملاحظه‌اي بر روي متغيرهاي كلان اقتصادي داشته باشند.

ü بازار مالي، سرمايه­ها را براي سرمايه­گذاري در فناوري بسيج مي­کند.  بازارهاي مالي، از يک طرف با تأمين پول مورد نياز کارآفرين به رشد فناوري و تجاري شدن ايده او کمک كرده، از طرف ديگر تشويق‌كننده‌اي براي سرمايه‌گذاران کوچک، براي سرمايه‌گذاري در اين فرصت­ها هستند.

ü بازارهاي مالي در زمينه‌ فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري، اطلاعات ايجاد مي‌کنند.

ü بازارهاي مالي نقش نظارتي قوي‌اي براي شرکتهاي بزرگ فراهم مي­سازند.بازارهاي مالي با عمومي کردن اطلاعات، تشويق شرکت­هاي موفق و تنبيه شرکت­هاي زيان‌ده، نقش نظارتي قوي‌اي را ايفا مي­کنند که از بسياري از سيستم­هاي نظارت بوروکراتيک مؤثرتر عمل مي­کنند. با توجه به عدم تقارن­هاي اطلاعاتي که در بازارهاي مالي وجود دارد و باعث مي‌شود تا مؤسسات وام­دهنده اطلاعات کافي از کيفيت شرکت وام­گيرنده نداشته باشند، اين نقش بازارهاي مالي تأثير مهمي در کاهش شکست­هاي بازار در بخش وام و اعتبارات ايفا مي­کند.

ü بازارهاي مالي، ريسک سرمايه­گذاري را تقسيم مي­کنند. اگر سرمايه­گذاران مجبــور باشند که خــودشان در پروژه‌ها سرمايه­گذاري کنند، قـدرت تنوع­سازي آنها به شدت کاهش مي­يابد. حال آنکه نقدشـوندگي بالاتر در بازار سهام و امکان خريد سبد متنوعي از سهام، اين امکان را فراهم مي­ســازد تا سرمايه­گذاران خود را در برابر ريسک شرکتي، مصون کنند.                      

3-وظایف بازار مالی

بازار مالی وظایفی را برعهده دارد که اجرای درست آن تخصیص کارایی منابع را به دنبال می آورد .طوری که این وظایف نقش تعیین کننده ای در رشد وتوسعه اقتصادی دارد این وظایف عبارتند :

ü      واسطه مالی وظیفه خطیروپرهزینه وزمان بر ارزیابی مدیران بنگاها وطرح ها را انجام میدهند

ü      نظام مالی اقدام به تجهیز منابع از پس انداز های کوچک وپراکنده برای هدایت به سمت بنگاهها وطرح هایی که نام اقتصادی بر روی آنها گذاشته شده است

ü      واسطه های مالی ومشارکت کنندگان در بازارزمینه اداره وکنترل شرکتها ،بنگاها ومدیران را فراهم می کند

ü      نظام مالی تجارت ومبادله راآسان می کند

ü      نظام مالی ریسک را قیمت گذاری کرده ومکانیسم ادغام وکنترل را فراهم می کند

(صمدی و همکاران 1386)

4-انگیزه های نوآوری مالی

 نوآوري در بازارهاي مالي و معرفي ابزار جديد، تأثير مثبتي بر كارايي بازارهاي مالي دارد. دوعقیده افراطی درباره نوآوری مالی وجود دارد. گروهی که معتقدند مهمترین انگیزه نوآوری تلاش برای گریز از مقررات (آربیتراژ)ویافتن رخنه ایدر قوانین مالیاتی است در قبال این عقیده ,گروهی دیگر اعتقاد دارند جوهر نوآوری معرفی ابزاری است که برای توزیع مجدد خطر در میان مشارکت کنندگان در بازار کارایی بیشتری دارد. دسته دیگر از انگیزه هاعبارتند از عقاید مذهب ورقابت. درواقع اگر عمل غایی نوآوری مالی رادر نظر بگیریم موارد زیر بیشتر اهمیت دارند

•          افزايش تغييرپذيري نرخ بهره، قيمت اوراق بهادار و نرخ مبادله و در نتيجه معرفي ابزارها و استراتژي ها براي توزيع مؤثر خطر

•          پيشرفت در ارتباط راه دور تكنولوژي كامپيوتري

•          پيچيدگي بيش تر كارها و آموزش علمي مشاركت كنندگان حرفه اي بازار

•          رقابت ميان واسطه هاي مالي

•          وجود انگيزه براي گريز از مقررات و قوانين مالياتي

•          تغيير الگوهاي جهان ثروت

4-1.-طبقه بندی نوآوری های مالی (تبریزی،1376)

در دهه 1960 موجی از نوآوریهای مالی بهوجود امد.صاحب نظران بازار مالی این نوآوریهارا به شیوه های گوناگون طبقه بندی کرده اند که به شرح زیر است:

ü      ابزار بازارگشا نقدینگی بازارودسترسی پذیری وجوه را باجذب سرمایه گذاران جدید وارائه فرصت جدیدبه وام گیرندگان,افزایش میدهند.

ü      ابزارهاي مديريت خطر توزیع مجددخطر مالی به سوی کسانی که آمادگی خطر پذیری بیشتری دارندیا می توانند خطر را خنثی کنند وبنابراین بهتر می توانند آنرا تحمل کنند

ü      نوآوري انتقال خطر قيمت نوآوریهایی هستندکه وسایل موثری برای مقابله باخطر قیمت یا نرخ مبادله در میان مشارکت کنندگان در بازار قرار دارد

ü      ابزارهاي انتقال خطر اعتباري توزیع مجدد خطر نکول یا عدم پرداخت  است

ü      نوآوريهاي نقدينه ساز سه کار انجام میدهند:

            الف)نقدینگی بازار راافزایش می دهند

              ب)به وام گیرندگان امکان می دهند که از منابع جدیدپول استفاده کنند

ü      ابزارها و فرايندهاي خريد و فروش هم زمان که به سرمایه گذارن ووام گیرندگان امکان میدهن از تفاوت هزینه وبازده میان بازارها استفاده کنند ودر عین حال تفاوت در برداشت مردم از خطر ,ونیز تفاوت دیدگاه آنها دربارا اطلاعات مالیات مقررات رانشان میدهد.

ü      محصولات مالي جديد(دارايي هاي مالي و اسناد مشتقه( که با مقتضیات زمان مثل تورم هم خوانی بیشتری دارند .ونیز تناسب بیشتری بابازار دارندکه در آن دادوستد می کنند.

ü      استراتژي هاي استفاده از محصولات مالي یعنی استراتژیهایی که بیشتر از هر چیز دیگر ازمحصولات مالی استفاده میکنند

ü      ابزارهاي اعتبار ساز   و  ابزارهاي حق مالي

  5- واسطه هاي مالي

 واسطه مالی افرادی هستند که اوراق بهادار موجود در بازار را گردآوری و به انواع متفاوت آ تبدیل می کنند(هیبتی وهمکاران،1387)

واسطه های مالی بنگاه هایی هستند که به عنوان دلّالان نظام مالی در قبال سپرده های مردم اقدام به ایجاد پس انداز و وام م یکنند؛ وام های بلند مدت را تجهیزمی کنند و از این طریق نقدینگی را افزایش می دهند و از طریق ادغام تعداد زیادی وام،ریسک وام دهندگان کوچک )سپرده گذاران(را کاهش م یدهند (ختایی،1378)

5-1.مشخصه هاو ماهيت واسطه‎هاي مالي

•          واسطه‎هاي مالي وجوه را از يك گروه (پس‎اندازكنندگان) مي‎گيرند و در اختيار گروه ديگر (بنگاهها) قرار مي‎دهند.

•          هر يك از دو گروه از دريافت كنندگان و واگذاركنندگان بسيار بزرگ هستند تا بتوانند تنوع لازم را در دو طرف تأمين كنند. با توجه به اين شرط، وضعيتي كه يك نفر به نفر ديگر پولي قرض بدهد، مورد بحث نيست. به عبارت ديگر، اگر تعداد افراد در دو گروه زياد نباشد، واسطه‌گري مالي محسوب نمي‎شود. (احسانی،1382)

5-2. مهمترين واسطه هاي مالي

در کشورهای پیشرفته موسسات مالی مختلفی وجود دارد، ولی در ایران مهم ترین آنها عبارتند از:

•                  نهادهای سپرده پذیر(بانك هاي تجاري ,موسسات پس انداز ,بانکهای پس انداز,اتحادیه های اعتباری)

•                  مؤسسات تأمين مالي

•                  صندوق هاي بازنشستگي

•                  شركت هاي بيمه(بیمه سوانح,بیمه عمر,بیمه اموال) ، (تبریزی،1376)

5-3. نقش وکارکرد واسطه های مالي

ü      وساطت در انطباق سر رسیدها

ü      کاهش خطرباایجادتنوع

ü      کاهش هزینه های عقد قرارداد وپردازش اطلاعات

ü      ایجاد مکانیسم کنترل

6. بازارهاي مالي و تأثير آن بر رشد و توسعه اقتصادي

در سالهای اخیر، مطالعه مجددی در مورد رابطه بین توسعه بازار مالی و رشد اقتصادی انجام شده است که این مطالعات بیشتر متوجه نظریه رشد درونزا بوده است. ادبیات موجود در این موضوع توسط اقتصاددانانی که روی توسعه کار می­کنند­، به کار گرفته شده است تا نشان داده شود که توسعه بخش مالی­، آثار مثبت روی نرخ رشد مداوم دارد. مطالعات اولیه افرادی گلد اسمیت(Smith1969)ومكينون(Mckinnon,1973) و شاو (Shaw,1973) رابطه نزديكي بين گسترش  بازار مالي و رشد اقتصادي در تعدادي كشورها مشاهده كردند. البته اين دو، جهت رابطه علي را بين دو متغير مشخص نكردند.راجان (Rajan,1998) و زين گالس (Zingales,1998) جهت رابطه علي را بين گسترش  بازار مالي و رشد اقتصادي يافتند. آنها براي نمونه بزرگتري از كشورها در طي دهه 1980 دريافتند كه گسترش  بازار مالي رشد اقتصادي را تسهيل مي‌كند.  (صمدی و همکاران 1386)

 رابيني (Robine,1992) و مارتين (Martin,1992) مدلي را توسعه مي‌دهند كه نشان مي‌دهد كه سركوب مالي از طريق كاهش بهره وري سرمايه و پس انداز به رشد اقتصادي صدمه مي‌زند.[2]همه آنها نتیجه گرفتند که باید به دنبال آزادسازی مالی بود و همه اشکال دخالت عمومی در بازارهای مالی خلق ارزش نمی­کند ؛ بازارهای مالی بایستی آزاد سازی شوند، و اجازه داده شود که نرخ سود وبهره آزاد باشد

لوین (Levine2000)برتري نظري و شواهد تجربي يك رابطه مثبت را بين گسترش  بازار مالي و رشد اقتصادي نشان مي‌دهد.» (حسینی،1387)

مطالعات اولیه پژوهش­هاي نظري و تجربي نشان مي­دهد که بازارهاي مالي مي­توانند نقش مهمي در رشد اقتصادي بازي کنند. قالي (Ghali, 2008)  در مطالعه­اي براي اقتصاد تونس به اين نتيجه رسيد که رابطه بلندمدت بين توسعه مالي و رشد اقتصادي وجود دارد  .

لوين و کانت(Levine and Demirguc-Kunt, 2008) در مطالعه­اي رابطه مثبت ميان توسعه مالي و رشد اقتصادي در بلندمدت را مورد تأکيد قرار دادند  .

جيمز (James, 2008) در مطالعه­اي براي اقتصاد مالزي نشان داد كه توسعه­ي مالي از طريق افزايش پس­انداز و سرمايه­گذاري خصوصي، موجب رشد اقتصادي بالا در كشور مالزي شده است.

ريتاب (Ritab, 2007) در مطالعه­اي براي کشورهاي خاورميانه و شمال آفريقا نشان داد که توسعه­ي بخش بانكي سبب افزايش رشد اقتصادي مي­شود. همچنين رشد اقتصادي نيز توسعه­ي بخش بانكي را موجب مي­شود.

سليمان و آمر (Suleiman and Aamer, 2007) در مطالعه اقتصاد مصر به اين نتيجه رسيدند که توسعه­ي مالي از طريق افزايش منابع براي سرمايه­گذاري و افزايش كارآيي سرمايه­گذاري سبب رشد اقتصادي در اين كشور مي­شود  .

کينويرگيس و اسميت Kenourgios and Samitas, 2007)) در بررسي داده­هاي فصلي اقتصاد لهستان براي دوره­ي 2004-1994 به اين نتيجه رسيدند که اعتبارات و تسهيلات اعطايي به بخش خصوصي نيروي اصلي رشد اقتصادي است. لذا توسعه مالي اثر مثبتي بر رشد اقتصادي دارد.

جون رابينسون  Robinson, Joan. 1952))  بر اين باور است که سيستم مالي پيرو بخش حقيقي اقتصاد است. هر گاه بخش حقيقي اقتصاد توسعه يابد، بخش مالي نيز به دنبال آن توسعه خواهد يافت. اما گروهي ديگر از اقتصاددانان اعتقادي به اهميت رابطه رشد و تأمين مالي ندارند.

دادگر (دادگر،1388)بر اساس اين مطالعات و مطالعات مشابه ديگر مي­توان يک نتيجه­گيري کلي داشت و آن اينکه هر كشوري كه از سيستم مالي كاراتري برخوردار است، مي­تواند انتطار نرخ رشد بالاتري را نيز داشته باشد.

اقتصاددانان در مورد اهميت سيستم مالي